"Кўзи кўкарган" ўзбек киноси

Бугун жамиятимиздаги аксарият одамлар орасида қизиқ бир ҳолат беихтиёр шаклланган: кўплаб ҳаётидан норозилар ҳам, эри койиб берган аёллар ҳам кинони сўкади, аламини экранга йўналтиради... Танқидчи блогерлар ўзбек киносини мавзу қилиб, боплаб “савалайди”. “Ўзбек киносининг кўзи кўкарган”. 

Бир пайтлар мен ҳам шундай эдим. Премераларга бориб, филмни кўриб, боплаб танқид қилиш учун атайлаб бир ярим соат филм томоша қилардим. Кейин бу тегирмоннинг ичига тушиб, ҳавосидан оз бўлса-да нафас олиб кўргач, кино ҳақидаги хулосаларимни қайта кўриб чиқишга қарор қилдим. Кинонинг бўйнида жуда оғир юк бор, киночининг бўйнида ҳам. Кино олишдан аввал чўнтакни кавлаб кўришга тўғри келади. Муллажирингсиз иш битмас. Экран санъатини яратишнинг оғир томони шул. Гап фақат пулда эмас, албатта, яхши бир ғоя, яхши бир воқеасиз ҳар қанча ақча бекор. Дейлик, киночи пул топди, ғояси бор. Лекин энди унинг тепасида “рамкаланган” маънавият қамчиси туради. Агар у юксак заковатни ишга солиб, тасвирни метафоралар билан бўяб-бежаса, филм томошабинсиз қолади. Олган пулни ҳомийга қайтариш керак. Яъни, пулсиз кино бўлмайди. Айниқса, бугун янги дунё одамлари тасвирнинг минг бир эффекти билан пардозланган киноларни кўра-кўра, кўзи “қотиб” бораётган бир замонда. Охирги ҳаяжон – космосга етган (энди навбатдаги ҳаяжонланиш учун космосдан-да баландроқ тасвир ва таъсир лозим), ҳайратланиш тобора ингичкалашаётган бир замонда... 

Ва албатта, кино олишнинг асосий битта йўли бор: давлат маблағи асосида ишлаш мумкин. Лекин бунда, табиийки, киночи ким пулини тўласа, ўшанинг “қўшиғи”ни айтишга мажбур. Киночи шунда қандай йўл тутади? Қаҳрамонларига сиёсатга тегиб кетадиган гапларни гапиртирмайди, қаҳрамони нолий олмайди, у фақат бахтли бўлишга мажбур. Қаҳрамонлари ўпиша олмайди, қаҳрамони очиқ кийина олмайди, ҳатто ичмайди, керак бўлса чекмайди, экранда сипо бир роботдай қиррайиб юраверади... Шунда закий томошабин филмда ўзимизнинг одамларга ўхшаган одамларни кўради-ю, лекин бир учи бегонадай туюлаверади. “Ўзимизнинг Абдужаббор, лекин телевизўрга интервю берадигандай турибди”. Киночи ўзини ўзи сензура қилади, айтмоқчи бўлган нотасидан бир поғона пастга тушишига тўғри келади...
Бугун яхши кинолар олинмоқда. Кинони ерга уриш билан ҳаётимиз обод бўлиб қолмайди. Кейинги йилларда тарихий филмлар ҳам ишлана бошланди. Бизнинг шароитда тарихий филм ишлаш қийин эди, лекин ҳаракат бошланди. Албатта, камчиликлари бор. Лекин уларни соҳа вакиллари яхшироқ англайди. Ўзбекистонда эса ҳамма ёппасига яхши тушунадиган соҳа – бу кино. Режиссёрга ақл ўргатадиган одам шунчалик кўпки (улар йигирма миллондан кам эмас, ишонаверинг), агар томошабин фикри асосида нимадир қиламан деган режиссёрнинг эси оғиши аниқ. Кинодаги титрни ўқий олмайдиган кимса ҳам қўлида “икки” рақами ёзилган баҳо таёқчасини кўтариб туради. Кино қонуниятларидан келиб чиқиб биров фикр билдирмайди: “бўмапти”, “емапти”, “бир тийинга қиммат” ва ҳ.к. фикрлар ёғдирилади. Кинони устидан кулиш, мазах қилиш, ўзбекда кино ўлганини пеш қилиш билан одамлар қалби чексиз фароғат туядигандек, аслида ҳам балки шундайдир. Қорнинг очми, кино – айбдор. Устингда кийим йўқми, кино – айбдор. 

Бугун миллий кинода Зулфиқор Мусоқов, Жаҳонгир Қосимов каби катта авлод режиссёрлари билан бирга Ёлқин Тўйчиев, Аюб Шаҳобиддинов, Мансур Васати каби ўрта авлод режиссёрлари ҳам бор. Улар ўз услуби, ўз йўналишига эга. Ишлаган асарлари халқимиз учун қадрли филмларга айланиб улгурган. Кейинги йилларда кинода Жаҳонгир Аҳмедов, Умид Ҳамдамов, Сарвар Каримов, Музаффар Эркинов каби режиссёрлардан иборат янги бир авлод ҳам пайдо бўлдики, кинода янги “қўриқ”лар очиш айнан уларга кўпроқ тааллуқли. 

Хўш, яхши филм ишлаш учун нима қилмоқ керак?

Сценарий керак. Яхши сценарийни ёзиш учун яхши бир қаламкаш, сценарист керак. Адабиёт билан кино бир-бирини билиши, тушуниши, ҳамжиҳат бўлиши зарур. Хичкок айтганидай, “филмнинг асоси – сценарий” (балки, бошқалар ҳам айтгандир). Кинонинг асоси пишиқ бўлиши учун кучли адабиёт зарур бўлади. Режиссёр Жаҳонгир Аҳмедов менга бир гапни айтганди, “Нега ҳозир “Ўткан кунлар”, “Шум бола” каби филмлар йўқ? Чунки Абдулла Қодирий, Ғафур Ғуломлар йўқ”. Кино ва адабиётни айро тасаввур этиш қийин аслида. Яна бир гап: кўзга кўринмас цензура ҳамон бор ва у ўлмаган! У уч бошли аждар каби; бир калласини узиб ташласанг, “Ассалому алайкум”, дегандай иккинчи калласи тиржайиб тураверади. Филмда қаҳрамонларни “қизиллаштириб” қўйиш томошабинда яққол ишончсизлик уйғотиши, табиий. Бизга юксак маънавиятли қаҳрамон керак эмас, бизга одам керак, нуқсону камчиликлари билан, реал ҳаётда қандай яшаса, ўтириб-турса, кулиб-йиғласа, еб-ичса, экранда ғоят ишонарли тарзда худди шу хислатларни “тиклаб берадиган” ўзбек – миллатимиз характерини санъат даражасида гўзал ифодаловчи инсон образи керак. Носирларимиз киночиларга истеҳзо назари билан боқишини сезаман. Гўё улар дунё илмини сув қилиб ичгану, киночилар ўқишни коридорларда битирган янглиғ. Ўртада ҳамжиҳатлик бўлмаса, янги бир босқичга чиқиш масаласининг тагига сув қуйилмайдими?. Мен, режиссёрларнинг дунёқарашини кўп ўрганганман, улар жуда яхши, мантиқий, ўрни келса фалсафий фикрлайди. Лекин ўзини қийнаган оғриқларни ҳар доим ҳам экранда кўрсата олишга турли ташқи ўнқир-чўнқир сабаблар, “импулс”лар туфайли ожиз қол(дирил)ади. Балки, баъзан журъат ҳам етишмас, деб ўйлайман. 

Филм мужда бериши керак

Яқинда чиққан “Ҳайрат” филми (режиссёр: Зулфиқор Мусоқов) сўнггида Леонардо да Винчи Мефистофелга қарата, “дунёда ҳали ҳам яхши инсонлар бор, лекин улар жуда оз”, дейди. Режиссёр яхши инсонлар саноқли экани, уларни ёмонларга ем қилиб қўймасликка мужда (месседж) беради. Бир хаёл соҳиби ўлароқ, яхши инсонларнинг сони кўпайишини орзу қилади. Ўзбек киносида мен жуда истаганим бир нарса, филмни шунчаки яратмаслик. Томошабинга бир қизиқ воқеани ҳикоя қилиб бераркансиз, унга бир мужда беринг. “Мен умрим бўйи кинода дидсизликка қарши курашиб келяпман”, – деб айтади доим режиссёр Зулфиқор Мусоқов. Дидсизлик билан “йўнилган” филм, табиийки, “хонтахта” бўлиб якунланади.

Кино қачон зўр бўлади?

Бу саволни қўйяпману, ўйлайман. Ҳозир ҳам ёмон эмас. Ритмни бузмаслик керак, холос. Табиий жараён бошланган эди, бир муддат узилди. Ўтган йил кинофилм кўрмадик, киножанжал кўрдик. Шуни назарда тутдим. Майли, танаффусдан кейин бўлса ҳам тадрижни тўхтатиб қўймаслик шарт. Яқинда кино бўйича Президент фармони ва алоҳида қарор қабул қилинди. Қарордаги гаплар қоғозда қолиб кетмаса, кино ғилдираги тезлашиб айланиб кетса, ўзбек киноси ҳам янги бир босқичга чиқади. Мен ишонаман. Фақат илтимос. Ҳаётингиз ёмон бўлса, аламингизни кинодан олманг. Кинони “кўкарган кўзи”га боқинг. Яра битсин. Тузалсин. Сиз ўз ишингизни қилинг. Жамиятда ҳамма ўзи ишини қилса, чаман ичра яшар эдик.

Хуршид АБДУРАШИД
(“Surxon yoshlari” газетаси учун махсус).