Кино санъатини сиёсат даражасига олиб чиққан Италия неореализми

Неореализм (инглизча: new «янги» ва realism «реализм») ижодий оқими хусусида илк маротаба тасвирий санъат усталари Шарль Жинне ва Гарольд Гилман ўз бадиий асарлари орқали гапира бошлашади. Бу рассомлар ўша пайтлар Лондонда жуда машҳур бўлган постимпрессионистлар ғояларини тарғиб қилувчи Camden Town Group (1911−1913) уюшмасининг фаол аъзолари бўлишган. Бу гуруҳ ўз концепциясида асосан машҳур рассомлар Висент Ван Гог ва Поль Гоген асарларидаги ғояларга, уларнинг стилистикаси ва ижод методига асосланган. Уларнинг ғояси Лондон шаҳридаги кундалик оддий ҳаёт оқимини акс эттирувчи воқеликни, инсонларнинг ҳолатини борлигича кўрсатиб берувчи тасвирий санъатга асосланган эди.

Ёш рассомлар Ш. Жинне ва Г. Гилман санъатга бўлган қарашларини ифода этиб, “Неоеализм” номли манифестни 1914 йилнинг 1 январида “New Age” нашрида эълон қилишади. Улар ўз манифестида қисман шундай ёзадилар: “...академик, анъанавий санъат, охир-оқибат ижоднинг такрорланишига, тўхтаб қолишга олиб келади. Ёш ижодкорлар реалистик ҳаракат, янги реализм, яъни “неореализм”га чорлаб, борлиқни борлигича кўрсатишга, ифода этишга интилиши керак...”. Тақдир тақозаси билан, роса 100 йил олдин, 1919 йили кенг тарқалган ва ер юзининг 30% аҳолиси касал бўлган, ўта хавфли “испанка” вируси Ш. Жинне ҳамда Г. Гилманга ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Гилман оғир кассаликдан вафот этади ва шу билан ўз ташаббускоридан ажралган, санъатдаги илк “неореализм” оқими қисқа умр кўриб тугайди.

Орадан чорак аср ўтиб, “неореализм” ғояси Италия кинематографида кутилмаганда куртак очади. Қисқа вақт ичида жаҳон кинематографини ривожланишига катта таъсир кўрсатади. Кўплаб киноижодкорларнинг таъкидлашича, “кинематографдаги ҳеч бир бошқа йўналиш ёки оқим, киносанъатининг ривожланишига “неореализм”чалик катта ижобий таъсир кўрсатмаган”. Ҳақиқатан ҳам Италия неореализми кино санъатини катта сиёсат даражасига олиб чиқди. Режиссёрлар ўзининг беқиёс асарлари билан кинонинг инсонга ҳамда жамиятга, давлатларда олиб борилаётган сиёсий жараёнга таъсир эта олиши намоён бўлади. Шу билан бирга, киношуносларнинг эътироф этишича, кино тарихи ва назариясида энг кўп ёзилган китоблар, илмий мақолалар, мемуарлар ҳам айнан Италия неореализмига бағишланган.

Неорелизм кинода Иккинчи жаҳон урушининг қийинчиликлари, офатидан келиб чиқиб, дунёдаги иқтисодий-маънавий инқироз оқибатида, инсонлар камбағаллашиб аянчли ҳолатларда кун кўраётгани, уларнинг ўз орзу-ниятларига интилишидаги жараёнларнинг инъикоси эди. Албатта, Италия неореализми кинематографиянинг ривожланиши жараёнида санъат сифатида бўш ердан пайдо бўлгани йўқ. Энг аввало, Иккинчи жаҳон уруши пайти Европада пайдо бўлган антифашизм ҳаракатлари оқимнинг вужудга келишида муҳим роль ўйнаган.

Бошқа томондан, 30-йиллари Францияда фашизмга қарши Халқ фронти ва Испания Республикаси учун ўз ижоди орқали курашган Рене Клер, Жан Ренуар, Марсель Карне фильмлари ҳам бу оқимнинг дунёга келишига туртки бўлади. Шунингдек, бу даврда АҚШ реалистик кино мактаби намоёндалари Эрих фон Штрогейм, Кинг Видор, Жозеф фон Штернберг ва буюк Чарльз Чаплин ижодида неореализмга яқин ижодий жараён кузатилади.

Лекин, неореализм оқимининг дунёга келишида бадиий ва мафкуравий энг катта таъсир кўрсатган фильмлар, айнан СССРда 20-30 – йилларда суратга олинган картиналардир. С. Эйзенштейн ва В. Пудовкиннинг кинематографдаги илмий-назарий қарашлари, ёш италиялик киноижодкорларга ўз изланишида, ижодий жараёнга янгича қарашларида туртки бўлади. Совет реалистик фильмлари, айниқса С. Эйзенштейннинг “Броненосец Потёмкин” картинаси неореалимзнинг шаклланишида муҳим ўрин тутганлиги хусусида оқим асосчилари Лукино Висконти, Жузеппе Де Сантис, Алессандро Блазетти, Жанни Пуччини, Карло Лидзани, Чезаре Дзаваттини, кинотанқидчилар Фернальдо Ди Джамматтео ва Гуидо Аристарко хотираларида кенг ўрин олган.

Неореализм фильмларидаги воқеалар тизими асосан Италиянинг урушдан кейинги иқтисодий-ижтимоий ва маънавий-руҳий кризисини акс этиб, қаҳрамонлар – оддий камбағал инсонларнинг ҳаётда ўз ўрнини топиш учун курашлари ҳамда “кичик одам” бўлишига қарамай, ўзига яраша инсоний орзу-ҳаваслари борлиги кўрсатилган. Неореализм фильмларидаги кечаётган воқеалар, ҳодисалар, конфликтлар, қаҳрамонлар бошидан ўтказаётган қийинчиликларни – томошабинлар, экрандаги қаҳрамонларга ҳамфикр, ҳамдард бўлиб, улар билан бирга қайғуришади. Чунки экрандаги воқеалар қаҳрамонларга яқиндан таниш бўлиб, ўша пайтда улар ҳам айнан шундай муаммолар асири эдилар.

Италия кинореализимнинг дунёга келишида, худди бунгача санъатда дунёга келган бошқа йўналишлар, оқимларда бўлгани сингари, одатдагидай, бир гуруҳ киночиларнинг журнал атрофида тўпланиб, жипслашиб, кинематографда янги ғоя, стиль ва йўналиш зарурлиги хусусидаги қизғин баҳслар, дискуссияларлар натижасида пайдо бўлган. Ўтган асрнинг 30-йиллари Муссолини бошчилигида Италияда пайдо бўлган фашизм ғоясига қарши курашиш мақсадида бир гуруҳ киночилар – Лукино Висконти, Жузеппе Де Сантис, Алессандро Блазетти, Жанни Пуччини, Карло Лидзани, Чезаре Дзаваттини – ўша пайтлар жуда ҳам таниқли “Синема” журналида бирлашишади.

Италия неореализми хусусида кино тарихида турли фикрлар – баъзан бир-бирига яқин, такрорловчи, баъзан эса аксинча, бир-бирини инкор этувчи фикрлар, мисоллар, тенденцияларни учратиш мумкин. Мисол тариқасида қуйидаги ҳурматли мутахассисларнинг Италия неореализм ҳақидаги фикрларини келтириб ўтайлик.

Америкалик киношунос Питер Бонделла Италия неореализмнинг асосий принципларини, ўзига хос стили, киноэстетикасини шундай таърифлайди:

-      Ўзига хос социал-ижтимоий контекст;
-      Тарихий ҳақиқат ва реал ҳаётни борлигича ҳис этиш;
-      Ижтимоий тараққиёт орқали, сиёсий ўзгаришларга таъсир этиш;
-      Студия, павильон съемкаларини инкор этиб, натурадан кенг фойдаланиш;
-      Голливудда пайдо бўлган классик актёрлик штампларидан воз кечиш;
-      Нопрофессионал, типаж актёрлардан кенг миқёсда фойдаланиш;
-      Ҳужжатли кино стилига кенг имконият бериш.

Таниқли маданиятшунос олим, академик Юрий Лотман Италия неореализми хусусида қуйидагиларни таъкидлайди:

Италия неореализи энг авваломбор кинодаги ва умуман бутун санъатдаги “театрлаштирлиган дабдабалик”га қарши пайдо бўлган йўналишдир. Неореализмни эстетикасини бошқача қилиб айтганда, санъатда, қисман кинода пайдо бўлган қолип, штамп ва шаблонларни рад этишдан иборатдир:
-      Стереотип киноқахрамонни рад этиш (“Кичкина одам” образига таяниш);
-      “Киноюлдузлар“ни рад этиш (“Нопрофессионалларни жалб қилиш);
-      Тугалланган, ўзгармас “темир” сценарийни рад этиш (съемка майдонида сценарий ўзгариши ва диалогларни қайта кўриб чиқиш);
-      Имкони борича мусиқани рад этиш (табиат - атрофнинг овозини кучайтириш).

Италия фашистларининг раҳнамоси Муссолини, премьер-министрликдан олиб ташлангандан кейин, 1943 йил февраль ойида “Синема” журналида “Кинонеореализм манифести” эълон қилинади. Манифестнинг асосий тенденциялари ва талаблари қуйидагиларда иборат эди:

-      Ҳозиргача кинематографимизда ҳукм суриб келаётган юзаки, махсус ўйлаб топилган воқеа, интрига ва енгил табиат қаҳрамонларни ман этиш;
-      Инсон дардини, муаммосини ифода этмайдиган фантастик, гротеск жанрдаги фильмларни ман этиш;
-      Ҳис-ҳаяжонсиз, юзаки воқеаларни акс эттирувчи адабий асрларнинг экранлаштиришни ман этиш;
-      Италияликларни бир хил фикрлайдиган, бир хил ҳис-туйғулардан иборат характерлар, муаммоларга бир хил муносабатда бўладиган қаҳрамонларни ман этиш.

 Юқорида келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, Италия неореализмнинг асосий ғояси шу пайтгача бўлган “ёлғон, эски” кинони “ман қилиш” ва “янги кино”ни яратишга йўналтирилган.

1946 йили Канн кинофестивалида Гран-при соҳиби бўлган режиссёр Роберто Росселини (1906 – 1977) суратга олган «Рим – очиқ шаҳар» («Roma – citta apreta», 1945 й., триллер, 103 дақ.) фильми Италия нореализмини бутун дунёга танитади. «Рим – очиқ шаҳар» фильми, илк маротаба бундай нуфузли кинофестивалда иккинчи жаҳон урушига бағишланган мавзуни намойиш этади. Албатта бу даҳшатли урушдан ҳали жароҳатлари тугамаган кўплаб давлатларнинг киноижодкорлари, томошабинлар, фашистларнинг қонхўрлиги, оддий, айбсиз инсонлар осонгина ўлиб кетишининг ишонарли тарзда экранда намойиш этилишини катта ҳайрат билан томоша қилишади. «Рим – очиқ шаҳар» фильмидан кейин, неореализмчи режиссёрларнинг картиналари қисқа вақт ичида бир қатор нуфузли кинофестивалларда совринларга эга бўлишади.

Юқорида таъкидланганидай, неореализм даври узоқ давом этмади. 40-йилларнинг сўнги 50-йилларнинг бошига келиб Италиянинг иқтисодий ва молиявий ҳолати яхшилана бошлайди, уруш асорати аста-секин янги ҳаёт таъсирида унутила бошлайди. Мамлакат киносаноати янгидан тикланади, неореалистларнинг мавзулари, ғоялари томошабинларга маъқул келмай қолади ва Голливуднинг таъсирида, коммерцияга йўналтирилган томошабинбоп, янги жанрларда суратга олинган фильмлар бутун кинопрокатни эгаллай бошлайди.

Айнан Италия неореализми Иккинчи жаҳон уруши туфайли дунё киноси ривожланишига янги энергия, куч бериб, юқори поғонага олиб чиқади. Бу кино йўналиш жаҳон киносига кўплаб машҳур режиссёрларнинг дунёга келишига сабаб бўлди. Биргина Р. Росселини, Л. Висконти, Ф. Феллини, М. Антониони, Д. Де Сантис ва В. Де Сикани эътироф этиш кифоя. Қолаверса, неореализм фильмлари биринчилардан бўлиб ижтимоий-сиёсий муаммоларни кам молия ва техник имкониятлар билан юқори бадиий савияда ярата олинишини исбот қилди.

Италия нореализми жаҳон кино тарихида ундан олдин пайдо бўлган йўналишлар, оқимлар, жумладан «Франция Авангарди», «Немис Киноэкспрессионизми»нинг давоми бўлиши билан бирга, кейинчалик кинематографда дунёга келадиган йўналишлар, оқимлар, жумладан «Франция янги тўлқини»га тамал тоши бўлиб, «Муаллифлик киноси»нинг шаклланишига хизмат қилади.

P.S. “Италия нореализми”нинг машҳур режиссёрлари Р. Росселини, Л. Висконти, Ф. Феллини, М. Антониони, Д. Де Сантис ва В. Де Сиканинг ижодий фаолиятига кейинги мақолаларда алоҳида тўхталамиз.